Chủ trương của Chính phủ Việt Nam trong việc thu hút đầu tư nước ngoài là rất nhất quán, thể hiện qua những cam kết mạnh mẽ về cải thiện môi trường kinh doanh và bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư. Nhưng vẫn còn một số trường hợp doanh nghiệp Việt Nam chưa thể hiện chữ tín trong kinh doanh.

Đã có không ít tình huống nhà đầu tư nước ngoài trở thành bên yếu thế trong các tranh chấp thương mại tại Việt Nam, cả ở những vụ việc được công bố lẫn những câu chuyện hậu trường chưa bao giờ ra ánh sáng. Đơn cử các vụ việc sau:

Luật chơi quốc tế không được tôn trọng

Một quỹ đầu tư chủ quyền từng rót vốn vào một công ty giáo dục lớn tại Việt Nam. Tưởng rằng đây là sự kết hợp lý tưởng giữa vốn quốc tế và năng lực điều hành địa phương. Tuy nhiên, khác biệt về quản trị và định hướng chiến lược nhanh chóng biến mối quan hệ thành xung đột.

Đỉnh điểm là tại một kỳ họp đại hội cổ đông, đại diện của quỹ bị ông chủ tịch cho người khiêng ra ngoài. Ở các quốc gia tôn trọng pháp quyền,hành động ấy là không thể tưởng tượng nổi. Nhưng ở Việt Nam, điều đó lại xảy ra mà không ai phải chịu trách nhiệm. Cuối cùng, quỹ đầu tư đành bán lại cổ phần với một mức lời rất vừa phải, chấp nhận rút lui trong im lặng.

Quỹ ngoại bị “đuổi khéo”

Vào giai đoạn 2012-2014, thị trường chứng khoán Việt Nam xôn xao khi một nhóm quỹ đầu tư nước ngoài sở hữu gần một nửa cổ phiếu của một công ty sản xuất vật liệu xây dựng trên sàn (công ty A), đã có những phản ứng khá gay gắt với nhóm lãnh đạo công ty. Căng thẳng lên đình điểm khi Đại hội đồng cổ đông thường niên liên tiếp bị trì hoãn hoặc bị phủ quyết nội dung.

Trong bối cảnh đó, một công ty mới thành lập khác bỗng giành quyền độc quyền công nghệ, quyền vốn dĩ lâu nay thuộc về công ty A, với đối tác nước ngoài. Mất đi công nghệ sản xuất, công ty A sẽ phải đóng cửa nhà máy vì không có nguồn cung thay thế nào. Và nhóm cổ đông ngoại đã “giương cờ trắng”, thoái vốn toàn bộ khỏi công ty. Khoảng một năm sau khi nhóm cổ đông ngoại thoái vốn, công ty mới thành lập kia đã mua cổ phần chi phối và giành quyền kiểm soát công ty A. Chưa dừng lại, ông Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc của công ty A được quyền mua và kiểm soát ở công ty mới thành lập - tưởng như là đối thủ cạnh tranh và thâu tóm công ty A.Chỉ ba năm sau cuộc thâu tóm ngược này, lợi nhuận của công ty A vượt 1.000 tỷ đồng, giá cổ phiếu đạt trên 200.000 đồng, tăng khoảng 60 lần so với thời điểm trước thâu tóm và thời điểm các quỹ ra đi. Tuy nhiên, các quỹ đầu tư nước ngoài, những cổ đông từng sở hữu gần một nửa công ty đã không còn hiện diện trong giai đoạn tăng trưởng đó.

Nhà đầu tư thắng trận nhưng thua cuộc

Một công ty xây dựng hàng đầu trên sàn chứng khoán và nhóm cổ đông ngoại đã từng có thời gian dài “cơm lành, canh ngọt” - giá cổ phiếu có lúc tăng lên hơn 200.000 đồng. Tuy nhiên, mâu thuẫn đã xảy ra khi, theo cáo buộc của nhóm cổ đông ngoại, ban lãnh đạo công ty thiếu minh bạch, thao túng chính sách chia quyền và ưu tiên lợi ích nhóm qua kế hoạch sáp nhập các công ty con và các chương trình ESOP. Cuộc “nội chiến” đã diễn ra và công ty đã có những ngày tháng sóng gió, không thể hòa giải.

Cuối cùng, nhóm cổ đông ngoại giành được quyền kiểm soát công ty. Trong khi đội ngũ lãnh đạo cũ tách ra thành lập công ty mới và trở thành đối thủ cạnh tranh đáng gờm. Trong giai đoạn tranh chấp, giá cổ phiếu rơi tự do, từ đỉnh cao hơn 200.000 đồng xuống chỉ còn vài chục ngàn. Chính những nhà đầu tư từng đặt cược vào công ty là người chịu thiệt hại nặng nề nhất.

Khi hệ thống pháp lý là điểm nghẽn

Không còn là vấn đề giữa “ông chủ” và “cổ đông”, vụ việc điển hình sau đây là một trong những trường hợp mà phán quyết trọng tài quốc tế bị treo và tòa án trong nước từ chối công nhận luật chơi quốc tế. Tập đoàn Sojitz (Nhật Bản) đầu tư vào Rạng Đông Holding từ năm 2017. Do mâu thuẫn trong quản trị và cáo buộc vi phạm nghĩa vụ hợp tác, Sojitz khởi kiện đối tác. Tháng 7/2022, Sojitz thắng kiện với phán quyết buộc Rạng Đông bồi thường hơn 178 tỷ đồng. Phải sau gần 14 tháng, trải qua quá trình phúc thẩm kéo dài, đến cuối năm 2023 phán quyết mới được công nhận và thi hành tại Việt Nam. Rạng Đông Holding rơi vào khủng hoảng tài chính, phải tạm ngừng hoạt động và có nguy cơ phá sản. Còn Sojitz cũng bị tổn thất tài chính nặng nề.

Vụ việc 1: Có một vụ đầu tư vào lĩnh vực y tế, bên nước ngoài là một đối tác rất lớn và nổi tiếng rót hàng trăm tỷ đồng cho một đối tác trong nước để mua đất, xin giấy phép và xây bệnh viện. Thỏa thuận là sau khi hoàn tất thủ tục và xây dựng, toàn bộ dự án sẽ được bàn giao lại cho bên đầu tư. Nhưng khi công trình còn chưa xây xong, đối tác không bàn giao mà lặng lẽ đem sổ đỏ đi thế chấp ngân hàng, vay thêm vài trăm tỷ đồng nữa.Bên đầu tư phát hiện thì đất đã bị cầm cố, muốn lấy lại phải bỏ thêm hàng trăm tỷ để chuộc. Dự án mà họ đã rót tiền trở thành con tin trong tay người khác. Còn đối tác thì thản nhiên đi rao bán mảnh đất đó như thể không có chuyện gì xảy ra. Vụ việc đến giờ dường như chưa ngã ngũ.

Vụ việc 2: Một quỹ đầu tư nước ngoài bắt tay với doanh nghiệp ngành thủy sản ở miền Tây. Họ nắm cổ phần chi phối, nhưng lại không hiểu ngành, không hiểu địa bàn. Kết quả: Bị đối tác để lại một đống nhà xưởng, máy móc trơ trọi. Quỹ buộc phải tự duy trì khoản đầu tư thoi thóp suốt nhiều năm sau đó.

Vụ việc 3: Năm 2021, bà Phạm Bích Ngà ký hợp đồng chuyển nhượng Trường NSHN và dự án Trường NSHM cho các công ty thành viên của một tập đoàn (gọi tắt bên B), với cam kết rõ ràng: Sau khi xây dựng xong cơ sở vật chất và xin được giấy phép hoạt động (từ nguồn tiền của B), bà sẽ bàn giao quyền sở hữu Trường NSHM cho bên B. Các công ty con của bên B đã chuyển đủ số tiền cho bà Ngà như thỏa thuận.Tuy nhiên, sau khi xây xong và xin được giấy phép hoạt động của Trường NSHM, bà Ngà bất ngờ tuyên bố ngừng hợp tác, không bàn giao Trường NSHM như đã cam kết, thậm chí giữ lại toàn bộ số tiền. Ròng rã gần 2 năm, bên B chưa đòi lại được cả tiền lẫn trường mặc dù đã đưa vụ việc ra các cơ quan có thẩm quyền.Tất cả những thương vụ trên đều được tư vấn bởi những luật sư hàng đầu trong lĩnh vực luật doanh nghiệp, cả ở Việt Nam lẫn quốc tế. Nhưng tất cả hợp đồng, thỏa thuận và nguyên tắc pháp lý trở nên vô nghĩa. Nếu một bên ngang nhiên phớt lờ luật pháp và coi việc thách thức luật pháp như một chiến lược để kiếm tiền.

Bình luận: Điểm chung của tất cả những thương vụ này là đối tác trong nước luôn cố gắng đẩy sự việc về hướng “dân sự” rồi tận dụng lợi thế “sân nhà” để kéo dài sự việc hoặc “kim thiền thoát xác”.

Việc đánh tráo khái niệm chiếm đoạt tài sản thành tranh chấp dân sự này là một sự đe dọa nghiêm trọng đối với môi trường đầu tư ở Việt Nam. Nó gửi đi thông điệp rằng: Bất kỳ chủ doanh nghiệp nào cũng có thể nhận vốn từ nhà đầu tư nước ngoài, sau đó tìm cách không thực hiện nghĩa vụ hợp đồng, không trả lại tiền cho nhà đầu tư và cố tình kéo dài thời gian mà không sợ bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

×