Cuộc chiến trong vùng tối buôn bán động vật hoang dã

TS Nguyễn Thị Thu Trang mở đầu câu chuyện về khát vọng gắn bó với động vật hoang dã từ ký ức lúc còn là một cô bé:

Tôi vẫn nhớ rõ mồn một cảnh người đàn ông hàng xóm cầm bơm kim tiêm to tướng chọc vào bụng con gấu bị trói chặt. Chất lỏng màu vàng chảy ra, còn con vật rên lên khàn đặc, đôi mắt ướt dại nhìn quanh.

Tôi đứng nép sau cánh cửa, tay bấu vào tường đến bật máu mà không dám kêu. Mùi tanh nồng và tiếng rên yếu ớt ấy ám tôi suốt nhiều năm. Tối hôm đó, tôi không ngủ được, cứ nghĩ mãi: “Tại sao người ta lại làm thế?”.

Khi ấy, tôi chỉ là một đứa trẻ tám tuổi, không hiểu hết chuyện gì đang diễn ra. Nhưng tôi biết chắc một điều: nếu mình không làm gì, những con vật ấy sẽ tiếp tục bị hành hạ.

14 tuổi, khi bạn bè còn mải học thêm hay lên mạng, tôi bắt đầu tìm hiểu các tổ chức bảo tồn ở Việt Nam. 2 năm sau, tôi được nhận làm tình nguyện viên và nhận ra mình đã chọn đúng con đường.

Niềm đam mê ấy đưa tôi sang Anh học tiến sĩ ngành bảo tồn động vật hoang dã, rồi tiếp tục qua Lào, Campuchia, Kenya, Zimbabwe… – nơi tôi tận mắt chứng kiến những cánh rừng đang kiệt sức và những sinh linh bị cắt rời khỏi thiên nhiên.

- Có bao giờ chị cảm thấy sợ hãi trong những chuyến đi ấy, đặc biệt là khi phải điều tra các đường dây buôn lậu?

Tôi nhớ mãi lần đầu bước vào nhà kho chứa hàng trăm chiếc ngà voi. Không khí đặc quánh mùi phân hủy. Những chiếc ngà trắng xếp cao quá đầu, có chiếc chỉ dài bằng cánh tay trẻ nhỏ - dấu hiệu của voi con bị giết trước khi kịp trưởng thành.

Tôi đứng chết lặng. Trong tưởng tượng, tôi như thấy một con voi mẹ đang lặng lẽ đi tìm con giữa bãi hoang. Chỉ cần nhắm mắt lại, hình ảnh ấy lại hiện ra. Tôi không thể ăn suốt một tuần sau đó.

Voi là loài thông minh và tình cảm, thậm chí còn biết khóc thương đồng loại. Nhìn những chiếc ngà nhỏ, tôi cảm giác như mình đang đứng giữa một nghĩa trang có cả những sinh linh bé bỏng.

Tôi từng làm người điều tra ngầm để thu thập bằng chứng về việc buôn bán động vật hoang dã. Sau nhiều ngày theo dõi, khi cảnh sát ập vào bắt gọn nhóm buôn lậu, tôi vừa run vừa mừng. Run vì sợ đã có lúc tưởng như bị phát hiện, nhưng cũng mừng vì nhiều sinh mạng đã được cứu sống.

Những chuyến đi ấy khiến tôi hiểu, cuộc chiến bảo tồn không chỉ ở giữa rừng sâu, mà còn ngay giữa đời sống con người - nơi đôi khi sự vô cảm lớn hơn cả những cánh rừng bị chặt, những con vật bị giết hại.

Giữ rừng, giữ người và giữ trọn lời hứa năm xưa

- Với một lĩnh vực vốn được xem là “lãnh địa của nam giới”, chị có từng gặp định kiến?

Rất nhiều. Có lần tôi bước vào phòng họp, giới thiệu mình là giám đốc tổ chức WildAct, nhưng mọi người lại quay sang nói chuyện với đồng nghiệp nam ngồi bên. Họ mặc định rằng phụ nữ thì không thể chỉ đạo các dự án kỹ thuật phức tạp.

Điều khiến tôi trăn trở hơn là những câu chuyện thầm lặng của các đồng nghiệp nữ bị quấy rối, về những cơ hội bị bỏ lỡ chỉ vì giới tính. Tôi nhận ra: Nếu không lên tiếng, họ sẽ tiếp tục bị tổn thương như những con vật mà chúng tôi đang bảo vệ.

Từ năm 2019, WildAct đã thực hiện khảo sát toàn quốc về bạo lực giới trong ngành bảo tồn. Kết quả khiến nhiều người choáng: rất nhiều phụ nữ từng trải qua ít nhất một hình thức quấy rối.

Từ đó, chúng tôi xây dựng hệ thống hỗ trợ đầu tiên tại Việt Nam: các lớp tập huấn, đường dây nóng và mạng lưới “Nhà an toàn” – nơi phụ nữ làm việc trong rừng sâu có thể trú ẩn khi gặp nguy hiểm. WildAct còn phối hợp với Trung tâm Nghiên cứu & Ứng dụng khoa học về Giới - Gia đình - Phụ nữ và Vị thành niên (CSAGA) đào tạo kỹ năng lắng nghe nạn nhân, hỗ trợ pháp lý cho hơn 20 tổ chức phi chính phủ trong nước.

Tôi tin rằng, bảo tồn thiên nhiên chỉ bền vững khi con người trong ngành được an toàn và bình đẳng.

- Chị có thể chia sẻ thêm về những dự án lớn WildAct đang triển khai tại Việt Nam?

Hiện chúng tôi đang hợp tác lâu dài với Vườn Quốc gia Chư Yang Sin (Đắk Lắk) trong dự án kéo dài ít nhất 10 năm. Mục tiêu không chỉ là bảo tồn đa dạng sinh học, mà còn thúc đẩy bình đẳng giới và xóa tảo hôn tại các cộng đồng dân tộc thiểu số.

Krông Bông - nơi đặt Ban quản lý vườn quốc gia - vẫn là địa phương nghèo, nhiều trẻ em phải nghỉ học sớm. Khi làm việc ở đó, tôi nhận ra muốn rừng được bảo vệ, phải giúp con người ở đó có tương lai.

Chúng tôi tổ chức lớp học, mời trẻ em xem phim tài liệu, tham gia trò chơi về bảo vệ thiên nhiên. Có những em từng nghĩ “bảo tồn là việc của người khác”, giờ lại trở thành tình nguyện viên nhí như tôi năm xưa của WildAct. Tôi tin những thay đổi nhỏ bé ấy chính là nền móng của sự thay đổi lớn.

- Trong đời mình, có trải nghiệm nào khiến chị thay đổi cách nhìn về cuộc sống?

Năm 2013, khi đang học tiến sĩ tại Đại học Cambridge, tôi bị chẩn đoán ung thư ruột. Lúc đó tôi mới ngoài 20 tuổi, đang tràn đầy kế hoạch cho tương lai. Trên giường bệnh, tôi nhớ đến lời hứa với chú gấu năm xưa - rằng một ngày nào đó, tôi sẽ quay lại để giúp những con vật ấy.

Tôi nhận ra, nếu cứ chờ “đến khi sẵn sàng”, có thể chẳng bao giờ mình kịp làm điều gì. Sau khi hồi phục, tôi quay về Việt Nam, thành lập WildAct. Bệnh tật khiến tôi hiểu sâu sắc hơn giá trị của sự sống - không chỉ của con người mà của mọi sinh vật quanh ta.

Giờ đây, mỗi sáng thức dậy, tôi thấy mình may mắn vì vẫn còn được làm việc, được cống hiến cho điều mình tin tưởng.

- Phụ nữ Việt Nam có thể đóng góp gì cho các vấn đề toàn cầu như bảo tồn hay biến đổi khí hậu, theo chị?

Phụ nữ có tầm nhìn khác, nhân văn và bền bỉ hơn. Họ chú trọng đến con người, đến những tác động dài lâu. Tôi từng làm việc với nhiều phụ nữ trong rừng, họ không ngại gian khổ, không lùi bước trước hiểm nguy. Những phẩm chất tưởng như “mềm yếu” ấy lại chính là sức mạnh, bởi họ không đến để chinh phục, mà để chữa lành.

Phụ nữ Việt Nam chịu khó, trách nhiệm và dám dấn thân. Tôi tin nếu mỗi người ý thức rằng hành động nhỏ của mình như hạn chế rác thải, chọn sản phẩm thân thiện, dạy con yêu thiên nhiên cũng là góp phần bảo tồn, thì hành tinh này sẽ tốt đẹp hơn rất nhiều.

- Chị muốn gửi gắm điều gì đến các bạn nữ trẻ đang theo đuổi giấc mơ khoa học và môi trường?

Đừng để khuôn mẫu quyết định mình là ai. Nếu bạn có đam mê, cứ đi tới, dù con đường ấy khác người. Đừng sợ bị gọi là “không nữ tính” hay “quá mạnh mẽ”. Tôi luôn tin, mỗi người phụ nữ khi dám sống đúng với mình sẽ góp phần làm nên một thế giới tử tế hơn – cho con người và cho cả thiên nhiên.

- Còn điều gì chị đang ấp ủ cho tương lai?

Tôi muốn tiếp tục phát triển WildAct trở thành trung tâm đào tạo chuyên sâu về bảo tồn, đặc biệt cho các bạn trẻ. Tôi cũng đang ấp ủ viết một cuốn sách mới dành cho thiếu nhi kể về những người bảo vệ rừng mà tôi từng gặp.

Và có lẽ, điều tôi mong nhất là một ngày nào đó, sẽ chẳng còn ai phải chứng kiến cảnh động vật bị hành hạ, thiên nhiên bị xâm hại tương tự chuyện con gấu bị rút mật. Khi ấy, tôi có thể mỉm cười và nói với cô bé 8 tuổi năm nào: “Lời hứa của chúng ta đã được giữ trọn”.

TS Nguyễn Thị Thu Trang - Nhà bảo tồn trẻ truyền cảm hứng

* Sinh năm 1990

* Giám đốc, Nhà sáng lập tổ chức WildAct Việt Nam

* Giải thưởng & vinh danh: Future for Nature, Eco-Warrior; Forbes Vietnam 30 Under 30 (2018); Forbes Asia 30 Under 30 (2020);
BBC 100 Women

* Tác giả: Trở về nơi hoang dã; Chang hoang dã - Gấu

* Nhân vật phim tài liệu quốc tế: Stroop: Journey into the Rhino Horn War; Breaking Their Silence: Women on the Frontline of the Poaching War

×