Thậm chí, người ta còn đùa: “Đến hẹn lại lên, bánh Trung thu lại… đắt hơn vàng”. Đằng sau những hộp bánh lộng lẫy, những con số doanh thu tỷ đô và những gói quà biếu xa xỉ, là cả một bức tranh kinh tế - xã hội với nhiều mảng sáng tối.

Thị trường bánh Trung thu: Mùa vụ ngắn, doanh thu khủng

Khác với nhiều mặt hàng tiêu dùng có vòng đời quanh năm, bánh Trung thu chỉ “lên ngôi” trong vỏn vẹn một tháng trước rằm tháng Tám. Vậy mà doanh thu thị trường bánh Trung thu mỗi năm lại khiến nhiều ngành khác phải ghen tỵ.

Theo số liệu từ các doanh nghiệp, riêng những thương hiệu lớn như: Kinh Đô, Bibica, Hữu Nghị có thể bán ra cả chục triệu chiếc bánh chỉ trong một mùa Trung thu, đưa tổng giá trị thị trường lên tới hàng nghìn tỷ đồng. Đây là một “mùa gặt” đúng nghĩa: ngắn ngủi nhưng mang về doanh thu ngang ngửa nhiều ngành tiêu dùng nhanh trong cả quý.

Chẳng hạn, theo dữ liệu năm 2022 được VietnamFinance công bố, thương hiệu Mondelez Kinh Đô có doanh thu bánh Trung thu khoảng 2.000 tỷ đồng, chiếm gần 48% thị phần. Giá bánh bình dân của Kinh Đô từ 58.000 - 175.000 đồng/cái, hộp bánh cao cấp có thể lên tới vài triệu đồng.

Điều đặc biệt là phân khúc bánh cao cấp đang tăng trưởng nhanh chóng. Những hộp bánh “xa xỉ” được bày bán trong các khách sạn 5 sao, được thiết kế cầu kỳ, có giá từ vài triệu đồng một hộp, thậm chí kèm theo rượu vang, trà thượng hạng hoặc những món quà kèm sang trọng.

Mỗi mùa Trung thu, truyền thông lại nhắc tới những bộ sưu tập hộp bánh mới ra mắt như nhắc tới một sự kiện nghệ thuật. Người tiêu dùng bình thường có khi chỉ ngắm qua hình ảnh quảng cáo, nhưng với giới doanh nghiệp, đó là lựa chọn quà biếu quan trọng, vừa thể hiện sự quan tâm, vừa khẳng định đẳng cấp của mối quan hệ làm ăn.

Bánh Trung thu vì thế trở thành một sản phẩm kinh tế mùa vụ đặc thù. Các nhà máy phải tăng ca suốt ngày đêm để kịp giao hàng, hệ thống phân phối hoạt động tối đa công suất. Khắp thành phố, những cửa hàng bán bánh tạm thời mọc lên như nấm, rực rỡ sắc màu, rồi lại biến mất sau ngày Rằm.

Hàng vạn công nhân, thợ làm bánh, nhân viên bán hàng và giao nhận có thêm việc làm thời vụ. Trung thu không chỉ là mùa trăng, mà còn là mùa kinh tế bận rộn, nơi mọi khâu - từ sản xuất, vận chuyển, bán hàng đến quảng cáo - đều chạy đua với thời gian.

Ai mua? Ai ăn? Chiếc bánh như tấm gương phân hóa xã hội

Một câu hỏi mang tính triết lý kinh tế thường được đặt ra: Người mua bánh có phải là người ăn bánh không? Câu trả lời, trong nhiều trường hợp, là không hẳn. Người mua có thể là doanh nghiệp, tổ chức, công ty đặt hàng cả nghìn hộp bánh để biếu đối tác, khách hàng, nhân viên hay cấp trên.

Người nhận thì lại đem tặng tiếp cho người khác. Cuối cùng, khi đến tay “người ăn”, chiếc bánh đã đi qua vài vòng luân chuyển. Câu nói dân gian “người mua không ăn, người ăn không mua” phản ánh chính xác vòng đời đặc biệt này.

Chiếc bánh vì thế trở thành một công cụ ngoại giao mềm, một ngôn ngữ quà tặng. Trong nhiều mối quan hệ kinh doanh, việc tặng một hộp bánh đẹp, tinh tế, đúng gu có thể giúp hâm nóng quan hệ, mở ra cơ hội hợp tác mới. Nhưng cùng lúc, nó cũng trở thành biểu tượng phân hóa xã hội.

Mâm cỗ Trung thu hôm nay phản chiếu hai thế giới khác biệt: Một bên là những chiếc bánh bình dân giá vài chục nghìn đồng - chủ yếu phục vụ gia đình, trẻ nhỏ; phía bên kia là những hộp bánh giá vài triệu đồng, chỉ dành cho giới doanh nhân hay làm quà biếu đẳng cấp.

Sự phân hóa rõ rệt này khiến chiếc bánh trở thành tấm gương phản chiếu bất bình đẳng xã hội. Nhiều người lao động nghèo chỉ dám mua một chiếc bánh nhỏ để con trẻ có “hương vị Trung thu”, trong khi ở những khách sạn sang trọng, hộp bánh trở thành một “status” để khoe trên mạng xã hội. Hình ảnh đối lập ấy làm dấy lên tranh luận về ý nghĩa thực sự của chiếc bánh: nó còn là biểu tượng đoàn viên, hay đã trở thành thước đo vị thế xã hội?

Một nghịch lý khác là tình trạng lãng phí. Năm nào báo chí cũng đưa tin hàng tấn bánh bị ế, phải tiêu hủy sau mùa Trung thu. Không ít hộp bánh biếu không được mở ra, đến khi quá hạn đành bỏ đi.

Sự lãng phí này không chỉ tồn tại ở Việt Nam. Ở Trung Quốc, chính quyền từng phải ra quy định siết chặt giá bánh Trung thu và cấm tặng bánh xa xỉ trong các cơ quan công quyền nhằm chống tham nhũng, vì đã có thời điểm hộp bánh bị biến thành “vỏ bọc hối lộ”, bên trong chứa tiền mặt hoặc quà tặng đắt giá.

Ở Việt Nam, hiện tượng này chưa đến mức báo động, nhưng việc sản xuất ồ ạt để chạy theo doanh số vẫn gây hệ lụy: tồn kho, rác thải thực phẩm và bao bì, gánh nặng xử lý môi trường.

Sự sáng tạo và bài học tiêu dùng

Tuy có nhiều mặt trái, thị trường bánh Trung thu cũng đem lại không ít mảng sáng. Mỗi mùa vụ tạo ra hàng vạn việc làm, mang lại thu nhập cho người lao động, từ thợ làm bánh đến sinh viên làm bán thời gian.

Đây cũng là dịp để các thương hiệu lớn nhỏ thể hiện sức sáng tạo: hương vị mới, thiết kế bao bì độc đáo, chiến dịch quảng cáo ấn tượng. Những năm gần đây, một làn sóng bánh thủ công, quy mô nhỏ, do các hộ gia đình và tiệm bánh độc lập sản xuất, đã tạo sự đa dạng, giúp người tiêu dùng có thêm lựa chọn.

Bên cạnh đó, xu hướng “bánh xanh” đang được đón nhận: nhiều thương hiệu sử dụng nguyên liệu hữu cơ, giảm lượng đường, bao bì tái chế hoặc hạn chế nhựa, vừa thu hút khách hàng trẻ quan tâm đến môi trường, vừa góp phần giảm rác thải.

Một số nhóm thiện nguyện còn tổ chức làm bánh để bán gây quỹ, mang tiền thu được hỗ trợ trẻ em khó khăn, đúng tinh thần “chia ngọt sẻ bùi” của Tết Trung thu. Những hoạt động ấy trả lại cho chiếc bánh ý nghĩa nhân văn vốn có – không chỉ là sản phẩm thương mại, mà còn là cầu nối sẻ chia.

Nếu nhìn ở góc độ truyền thông, mỗi mùa Trung thu cũng là một “cuộc thi sáng tạo” giữa các thương hiệu. Quảng cáo tràn ngập từ TV đến mạng xã hội, các quầy hàng trang trí rực rỡ như một lễ hội nhỏ, khiến nhiều người đùa rằng Trung thu có lẽ bắt đầu từ quảng cáo chứ không phải từ đêm rằm. Điều đó cho thấy bánh Trung thu đã đi xa hơn rất nhiều so với một món ăn truyền thống: nó trở thành một sự kiện truyền thông đại chúng, một mùa hội mua sắm thực thụ.

Và có lẽ, bài học lớn nhất mà chiếc bánh gửi gắm chính là bài học về tiêu dùng. Hãy mua vừa đủ, tặng vừa đủ, ăn vừa đủ. Đừng biến bánh thành vật khoe mẽ, cũng đừng để nó trở thành rác thải.

Bánh Trung thu sinh ra để chia sẻ, để gắn kết, để gợi nhắc ký ức đoàn viên. Nếu giữ được tinh thần ấy, thì dù là chiếc bánh bình dân hay hộp bánh xa xỉ, tất cả đều góp phần làm nên một mùa trăng trọn vẹn, nơi ánh trăng và hương bánh hòa quyện trong niềm vui sum họp.

Đón đọc Bài 7. Lễ hội bánh trăng: Một vầng trăng, vạn sắc màu văn hóa châu Á

×