Chúng mặc áo mới rực rỡ, khoác lớp vỏ màu mè, thậm chí sẵn sàng thay đổi cả nhân lẫn vỏ. Và như mọi cuộc nổi loạn, chúng vừa khiến người ta tò mò, vừa khiến người ta tranh cãi.

Trong xã hội hiện đại, chiếc bánh Trung thu không chỉ là món quà biếu hay món ăn của ký ức. Nó còn là tấm gương phản chiếu sự thay đổi của xã hội: sự vội vã của đô thị, những ám ảnh về sức khỏe, nhu cầu thể hiện bản thân trên mạng xã hội. Và câu chuyện về nó hôm nay là câu chuyện của sự căng kéo giữa truyền thống và sáng tạo, giữa “giữ hồn” và “đổi mới” để tồn tại.

Khi khuôn gỗ nhường chỗ cho dây chuyền và chiếc bánh “giảm cân”

Ngày xưa, làm một mẻ bánh Trung thu là cả một sự kiện. Người thợ kiên nhẫn nấu nồi nước đường cho đến khi lên màu cánh gián, nhào bột bằng tay cho thật dẻo, sên nhân hạt sen, đậu xanh thơm lừng, rồi ép khuôn gỗ khắc hoa văn cá chép, chữ Phúc, Thọ.

Mỗi tiếng gõ khuôn như một nhịp báo mùa trăng đang đến gần. Ba lần nướng trong lò than với những khoảng nghỉ tính bằng phút làm cho vỏ bánh lên màu hổ phách óng ả, mùi thơm lan khắp xóm nhỏ.

Ngày nay, hầu hết quá trình ấy diễn ra trong xưởng với dây chuyền bán tự động, hay thậm chí là tự động hoàn toàn. Một hệ thống công nghiệp hiện đại có thể cho ra lò hàng nghìn chiếc bánh trong vài giờ, vỏ đều tăm tắp, hoa văn sắc nét như đúc khuôn.

Công nghiệp hóa đem lại năng suất cao, giá thành hợp lý, bảo đảm vệ sinh an toàn thực phẩm. Nhưng cũng vì thế, nhiều người hoài niệm thở dài: “Bánh công nghiệp giống như soạn nhạc bằng máy tính - chuẩn, nhanh, nhưng thiếu cảm xúc”.

Song, công nghệ không hẳn là kẻ thù của truyền thống. Một số lò bánh gia truyền vẫn giữ công thức nhân cũ, ủ nước đường theo cách riêng, chỉ nhờ máy móc ở những công đoạn nặng nhọc. Cái “hồn” của chiếc bánh - mùi thơm của nhân sên tay, lớp vỏ phết trứng thủ công - nhờ đó vẫn được lưu giữ.

Bên cạnh thay đổi về quy trình, hương vị cũng phải thay đổi để đáp ứng nhu cầu sức khỏe. Những chiếc bánh ngọt đậm, nhân mỡ béo ngậy từng là đặc sản của mùa Trung thu, nay dần nhường chỗ cho những loại bánh ít đường, ít béo; bánh chay làm từ hạt, rong biển, hoa quả khô; thậm chí có cả bánh “ăn kiêng kiểu keto” (keto diet) dùng bột hạnh nhân và đường ăn kiêng erythritol (một loại đường thay thế gần như không năng lượng), dành cho người theo chế độ ăn ít tinh bột (low-carb).

Giới trẻ gọi vui đây là “bánh Trung thu thời 4.0”: ăn xong vẫn có thể selfie không lo tăng cân. Các thương hiệu quảng cáo rầm rộ “ăn no không lo đường huyết”, “ăn chuẩn, giữ dáng chuẩn”. Nhưng với nhiều người lớn tuổi, vị ngọt, vị béo mới chính là linh hồn của chiếc bánh. Một cuộc tranh luận thú vị nổ ra: nên giữ nguyên hương vị truyền thống hay ưu tiên sức khỏe?

Ở góc nhìn xã hội, đây là câu hỏi về vai trò của ẩm thực lễ hội: bánh Trung thu vốn là món ăn để thưởng thức, để gợi ký ức, không phải món ăn hàng ngày. Một chiếc bánh “quá lành mạnh” có thể hợp thời, nhưng khó khơi dậy cảm giác háo hức, bồi hồi trong đêm trăng.

Khi nhân bánh thành sân khấu sáng tạo và bao bì trở thành “nghệ phẩm”

Nếu nhân bánh xưa chỉ xoay quanh hạt sen, đậu xanh, thập cẩm thì nay, thị trường giống một bữa tiệc quốc tế. Matcha, trà xanh Nhật mang đến vị thanh mát, hợp gu giới trẻ mê nếp sống chú trọng sức khỏe (healthy lifestyle). Chocolate, tiramisu, cappuccino đưa hương vị phương Tây vào mâm cỗ. Sầu riêng, trà sữa, phô mai tan chảy gây tranh cãi kịch liệt: người mê thì khen “đỉnh”, người ghét thì bảo “thảm họa ẩm thực”.

Đặc biệt, nhân trứng chảy (lava) từ Hồng Kông đã trở thành hiện tượng toàn cầu. Khi cắt, lớp nhân vàng ươm chảy ra như dung nham, tạo hiệu ứng thị giác đầy quyến rũ. Mạng xã hội bùng nổ với những video “cắt bánh chậm” khoe dòng nhân chảy sánh mịn. Mỗi mùa Trung thu giống như một cuộc thi MasterChef, nơi các hãng bánh tung ra hương vị giới hạn để “gây sốt” khách hàng.

Sự sáng tạo này giúp bánh Trung thu trở thành món quà trải nghiệm. Một hộp bánh hiện nay có thể chứa cả thập cẩm, đậu xanh lá chanh, lẫn nhân trà sữa, phô mai. Khách hàng có thể chọn hương vị ký ức hoặc hương vị của xu hướng, hoặc một chút của cả hai.

Song, sự sáng tạo không chỉ dừng ở nhân bánh mà lan sang cả bao bì. Nếu ngày xưa bánh chỉ gói trong giấy kính bóng loáng, thì nay hộp bánh trở thành cả một ngành công nghiệp sáng tạo. Hộp gỗ khắc laser, hộp thiếc in nổi, hộp dát vàng, thậm chí hộp có nhạc, có đèn LED. Một số khách sạn 5 sao tung ra bộ sưu tập hộp bánh giá vài triệu đồng, sang trọng chẳng kém gì một tác phẩm nghệ thuật.

Chính phân khúc quà tặng doanh nghiệp (corporate gifting) là động lực chính thúc đẩy "cuộc đua" bao bì siêu sang trọng và các hương vị mới lạ, đắt tiền. Nhiều người mua bánh không phải để ăn mà để biếu, để chụp ảnh, khoe lên mạng xã hội.

Có nhà báo từng nhận xét: “Bánh Trung thu giờ đôi khi giống như một cái hộp đựng status Facebook hơn là món ăn”. Điều đó phản ánh xu hướng tiêu dùng mới, nơi hình thức đôi khi quan trọng không kém nội dung.

Sáng tạo hay đánh mất hồn cốt?

Câu hỏi cuối cùng là: Những đổi mới này là tiến hóa tất yếu hay sự phá vỡ? Người ủng hộ khẳng định: Nếu không sáng tạo, bánh Trung thu sẽ lỗi thời, không còn hấp dẫn với giới trẻ. Người hoài cổ lại tiếc nuối: bánh mà không còn hạt sen, thập cẩm, đậu xanh thì không còn là Trung thu.

Thực ra, đây không phải lần đầu chiếc bánh thay đổi. Ngay từ khi du nhập vào Việt Nam, bánh Trung thu đã biến hóa để phù hợp khẩu vị bản địa: từ bánh dẹt nhiều dầu mỡ thành bánh nướng, bánh dẻo với hương vị thanh hơn, thêm hạt sen, lá chanh. Sáng tạo, vì thế, vốn là bản chất của chiếc bánh. Vấn đề là sáng tạo đến đâu để vẫn giữ được “trái tim” - nghi thức cắt bánh, chia đều cho mọi thành viên dưới ánh trăng rằm.

Một độc giả hài hước bình luận: “Trung thu bây giờ giống như một lễ hội ẩm thực quốc tế, nơi người ta ăn từ bánh matcha Nhật, lava Hồng Kông, chocolate Thụy Sĩ, đến bánh keto Mỹ. Chỉ còn thiếu bánh taco Mexico nữa thôi là đủ bộ!”. Quả thật, chiếc bánh nhỏ bé nay đã thành “công dân toàn cầu”, đi cùng sự vận động của xã hội và khẩu vị.

Và có lẽ, điều giữ cho bánh Trung thu không bị “lạc đường” chính là sự căng kéo giữa truyền thống và sáng tạo. Không có truyền thống, bánh mất hồn. Không có sáng tạo, bánh trở nên nhàm chán. Chính lực kéo – đẩy này giữ cho bánh Trung thu tồn tại suốt hàng trăm năm mà vẫn chưa bao giờ lỗi thời.

Hãy để chiếc bánh có quyền thay đổi “trang phục”, khoác áo mới theo mùa, nhưng đừng bao giờ quên trái tim của mình – trái tim đoàn viên, sum họp, chia sẻ một vầng trăng chung cho mọi thế hệ.

Đón đọc Bài 6. Vòng quay thị trường: Ai mua, ai ăn? Phía sau chiếc bánh xa xỉ

×