Theo TechPolicy, Đan Mạch đang muốn trở thành quốc gia tiên phong trong Liên minh Châu Âu xây dựng hành lang pháp lý bảo vệ bản quyền khôn mặt nhằm chống lại Deepfake.

Theo đó, kể từ tháng 6 năm nay, Đan Mạch đã đề xuất sửa đổi Luật Bản quyền, trong đó cấp cho cá nhân quyền tác giả đối với hình ảnh gương mặt của chính họ. Động thái này thách thức các khuôn khổ pháp lý truyền thống, hướng tới việc trao thêm quyền cho người dân trong việc chống lại việc lạm dụng danh tính số - đặc biệt là trong bối cảnh deepfake ngày càng lan rộng.

Theo Bộ trưởng Văn hóa Đan Mạch, các biện pháp này có thể chính thức được áp dụng sớm nhất vào mùa đông năm 2025. Tại Hội nghị về Bản quyền và Trí tuệ nhân tạo do Bộ Văn hóa Đan Mạch tổ chức vào ngày 18 tháng 9, Bộ trưởng Jakob Engel-Schmidt nói với báo chí: “Nếu chúng ta không bảo vệ những người nắm giữ quyền, và nếu bất kỳ công dân nào cũng có thể tạo deepfake hoặc sao chép tác phẩm nghệ thuật của người khác, thì chúng ta đang lấy đi kế sinh nhai của cộng đồng sáng tạo”.

Hội nghị này cũng nằm trong khuôn khổ chương trình nghị sự của Đan Mạch trong vai trò Chủ tịch Hội đồng Liên minh châu Âu.

Ông Engel-Schmidt đang thúc giục các quốc gia thành viên khác của EU áp dụng các biện pháp tương tự. Với vị thế lãnh đạo Hội đồng EU, Đan Mạch sẽ đẩy mạnh các cuộc thảo luận về bảo vệ công dân và nghệ sĩ trước nạn mạo danh kỹ thuật số.

Bản quyền và quyền nhân thân: Ranh giới mờ dần

Các chuyên gia pháp lý cảnh báo về rủi ro khi sửa đổi luật bản quyền mà bỏ qua quyền nhân thân. Trong khi bản quyền bảo vệ các tác phẩm sáng tạo, thì quyền nhân thân bảo vệ hình ảnh, giọng nói và danh tính của cá nhân.

Luật sư Luca Schirru, chuyên về sở hữu trí tuệ, cho rằng deepfake nên được xử lý thông qua quyền nhân thân - vì “chúng gắn trực tiếp với danh dự, sự riêng tư và phẩm giá của con người”.

Các luật sư như Schirru và Alice Lana đặt câu hỏi liệu việc sửa đổi này có làm sai lệch mục đích ban đầu của luật bản quyền hay không. Trong hàng thế kỷ, bản quyền (và ở châu Âu là droit d’auteur) chỉ bảo vệ các sáng tạo của trí tuệ con người - như một bài hát, một bài thơ hay một bức tranh. Vậy thì, liệu khuôn mặt con người có thể được xem là “một tác phẩm sáng tạo nguyên bản” không?.

Sự nhầm lẫn giữa hai khuôn khổ này có thể dẫn đến hậu quả không mong muốn. Schirru lưu ý rằng bản quyền có thể được chuyển nhượng hoặc bán, trong khi quyền nhân thân là bất khả xâm phạm.

“Bản quyền có thể là một cái bẫy - nó có thể biến cơ thể chúng ta thành hàng hóa tiêu dùng. Những tiền lệ nào sẽ được mở ra?” - luật sư Lana, thành viên ban điều hành Viện Quan sát Bản quyền (IODA) và Creative Commons Brazil, đặt câu hỏi.

Khoảng trống chính sách và thách thức trong thực thi

Các chuyên gia tại Đan Mạch đồng thuận rằng các yêu cầu gỡ bỏ nội dung trên các nền tảng lớn như Instagram và TikTok hầu như không hiệu quả. Theo báo cáo của Tech Policy Press, các hệ thống này hiếm khi mang lại công lý cho nạn nhân.

Ask Hesby Holm, Giám đốc điều hành của tổ chức Digital Accountability, nhận định việc sửa đổi luật bản quyền là một ý tưởng thú vị - đặc biệt là khi nghệ sĩ thường thành công hơn người dân bình thường trong việc yêu cầu gỡ nội dung vi phạm.

Tổ chức của Hesby Holm tập trung vào quyền kỹ thuật số và quyền con người trong khung pháp lý của EU, đặc biệt là Đạo luật Dịch vụ Kỹ thuật số (Digital Services Act – DSA). Ông bày tỏ lo ngại rằng các quy định trong DSA về việc gỡ bỏ nội dung chưa đủ rõ ràng, dẫn chứng các trường hợp mà Google không xử lý kịp thời các khiếu nại.

Ông đề xuất hình sự hóa hành vi tạo deepfake và xây dựng luật bản quyền dựa trên nguyên tắc “đồng thuận”. “Internet nên được thiết kế lại với nguyên tắc cốt lõi là sự đồng thuận, chứ không phải sự chia sẻ,” ông nói.

Dù DSA là một bước tiến đúng hướng, Holm gọi đó là “quy định phản ứng hậu kỳ”, thiếu tính chủ động.

Sáng kiến của Đan Mạch có thể được xem là phản ứng trước những hạn chế của các quy định EU hiện hành. DSA đưa ra các quy tắc mới về trách nhiệm nền tảng, nhưng các điều khoản về “gỡ bỏ kịp thời” lại bị chỉ trích là mơ hồ và khó thực thi.

“Các nghĩa vụ về thông báo và hành động vẫn rất mập mờ,” Hesby Holm nói. Thomas Heldrup bổ sung rằng các sửa đổi luật hiện nay “chỉ bao gồm việc đăng tải và chia sẻ deepfake,” và phạm vi áp dụng của chúng vẫn chưa rõ ràng.

Rủi ro và các cách tiếp cận toàn cầu đối với quyền nhân thân

Trong bối cảnh đó, ranh giới giữa danh tính cá nhân và quyền sở hữu trí tuệ đang dần bị xóa nhòa.

Thomas Heldrup, Trưởng bộ phận Bảo vệ và Thực thi Nội dung của Liên minh Quyền Đan Mạch, giải thích: “Vấn đề lớn nhất của chúng tôi khi thực thi quyền đối với giọng nói và hình ảnh của các thành viên là thiếu công nhận quyền nhân thân như một cơ sở pháp lý để yêu cầu gỡ nội dung trên các nền tảng như Meta hay TikTok”.

Ông cho rằng việc đưa cơ chế bảo vệ vào Luật Bản quyền sẽ “mang lại điều kiện tốt hơn để thực thi khi báo cáo vi phạm với các nền tảng trực tuyến”.

Rủi ro của việc bán quyền sử dụng hình ảnh cá nhân ngày càng rõ ràng. Đầu năm 2025, công ty tiền điện tử World do Sam Altman sáng lập từng trả tiền cho người dùng để quét mống mắt, nhằm xây dựng cơ sở dữ liệu sinh trắc học - nhưng sau đó bị cơ quan bảo vệ dữ liệu Brazil cấm hoạt động.

Tại Mỹ, diễn viên Scott Jacqmein phát hiện khuôn mặt và giọng nói của mình bị sao chép trong các quảng cáo TikTok sau khi ông bán quyền sử dụng hình ảnh để tạo avatar - và đã hối tiếc vì quyết định đó.

Mặc dù avatar AI khác với deepfake, nhưng cả hai đều tạo ra bản sao kỹ thuật số của con người. Luật sư Alice Lana chỉ ra rằng bản quyền là khung pháp lý mang tính kinh tế, được thiết kế để mua bán và cấp phép. Khi áp dụng cho danh tính con người, nó có nguy cơ biến khuôn mặt và giọng nói thành tài sản thương mại hóa. “Các công ty quan tâm đến việc bảo vệ bản quyền hơn là quyền con người,” bà nói.

Động lực châu Âu và tác động toàn cầu

Khi Đan Mạch đạt được thỏa thuận về sửa đổi luật, một số quốc gia châu Âu khác cũng bắt đầu làm theo. Pháp, chẳng hạn, đã có sẵn các quy định bảo vệ quyền hình ảnh, cho phép khởi kiện khi hình ảnh bị sử dụng trái phép - đặc biệt trong các trường hợp bị chỉnh sửa, mang tính riêng tư hoặc xúc phạm phẩm giá.

“Thế giới đang dõi theo châu Âu - các nhà quản lý khác cũng muốn hành động,” bà Lana nhận định, đặc biệt nhấn mạnh khu vực Mỹ Latinh. Hesby Holm nói thêm: “Đan Mạch là trường hợp đáng chú ý, bởi chúng tôi có thời lượng sử dụng màn hình cao và một chính phủ đến nay vẫn chưa làm tốt việc bảo vệ người dân”.

Mặc dù công nghệ phát hiện deepfake vẫn đang trong giai đoạn đầu, nhưng các giải pháp như đánh dấu watermark và tiêu chuẩn truy xuất nguồn gốc (provenance) có thể đóng vai trò quan trọng.

Tổ chức WITNESS, chuyên ghi lại các vi phạm nhân quyền, nhấn mạnh rằng các tiêu chuẩn kỹ thuật này phải minh bạch, có thể kiểm chứng và đi kèm nhãn mô tả rõ ràng bằng ngôn ngữ con người.

Ngoài ra, viện nghiên cứu Open Future của châu Âu trong báo cáo “Beyond AI and Copyright: Funding a Sustainable Information Ecosystem” (Vượt ra ngoài AI và bản quyền: Gây quỹ cho hệ sinh thái thông tin bền vững) cho rằng cần một cách tiếp cận rộng hơn, nhận thức rằng AI dựa vào toàn bộ kho tri thức công cộng, chứ không chỉ các tác phẩm có bản quyền.

Họ đề xuất một cơ chế phân phối lại giá trị mới, để lợi ích được chia sẻ cho tất cả những người đóng góp cho hệ sinh thái thông tin - từ người sáng tạo cho đến các tổ chức công như thư viện và bảo tàng.

Tựu trung, tranh luận về luật mới của Đan Mạch là một lát cắt thu nhỏ của cuộc chiến lớn hơn: cách nhân loại điều chỉnh luật pháp trước công nghệ đang phát triển chóng mặt. Nó đặt tính khả thi trong thực thi đối lập với các nguyên tắc pháp lý tồn tại hàng thế kỷ.

Như Schirru và nhiều chuyên gia khác gợi ý, giải pháp dài hạn hứa hẹn nhất có thể nằm ở sự kết hợp nhiều hướng tiếp cận: tăng cường minh bạch và truy xuất nguồn gốc; phát triển tiêu chuẩn kỹ thuật rõ ràng cho watermark và provenance; và xây dựng cơ sở pháp lý minh bạch cho hành động thực thi.   

×