AI bị đưa vào tầm ngắm

Trong một thế giới mà trí tuệ nhân tạo (AI) đang ngày càng len lỏi vào mọi ngóc ngách của cuộc sống, từ việc gợi ý một bài hát cho đến việc chẩn đoán bệnh tật, một câu hỏi lớn đang được đặt ra: Liệu chúng ta có nên giao cho AI quyền quyết định số phận, sự nghiệp của một con người? Bang California, Mỹ vừa đưa ra một câu trả lời đanh thép: Không!

Hội đồng Lập pháp bang này vừa thông qua một dự luật mang tính bước ngoặt với một cái tên gây chú ý: Dự luật SB 7 - "Luật cấm ông chủ robot" (No Robo Bosses). Nếu Thống đốc Newsom ký trước ngày 30/9/2025, dự luật sẽ chính thức có hiệu lực vào ngày 1/1/2026.

Dự luật này nhắm thẳng vào một thế lực đang ngày càng trở nên quyền lực trong các văn phòng hiện đại, hệ thống quyết định tự động (ADS). Đây là một thuật ngữ bao trùm tất cả những công cụ sử dụng AI, học máy, hay phân tích dữ liệu để đưa ra các nhận định có thể ảnh hưởng trực tiếp đến người lao động.

Theo Jdsupra, dự luật này lấy "Hệ thống quyết định tự động" (Automated decision systems, ADS) làm định nghĩa cốt lõi. Bất kỳ công cụ nào thông qua học máy, mô hình hóa thống kê, phân tích dữ liệu hoặc tính toán trí tuệ nhân tạo và có ảnh hưởng đáng kể đến cá nhân, đều được đưa vào phạm vi điều chỉnh. Điều này cũng có nghĩa là không chỉ các công cụ sàng lọc hồ sơ phổ biến mà cả các công cụ giám sát bàn phím và hoạt động máy tính của nhân viên, các hệ thống phân tích giọng nói hoặc văn bản trong phỏng vấn, các nền tảng theo dõi hiệu suất, các trợ lý sắp xếp lịch làm việc thời gian thực, thậm chí cả các chương trình đào tạo dựa vào AI để chấm điểm đều nằm trong phạm vi giám sát của dự luật.

SB 7 định nghĩa "các quyết định liên quan đến việc làm" một cách rất rộng, từ tiền lương, phúc lợi, giờ làm việc, đến đánh giá hiệu suất, thăng chức, sa thải và các quy định an toàn, tất cả đều được đưa vào phạm vi điều chỉnh.

Con người phải là cấp trên của máy móc

Tinh thần cốt lõi của "No Robo Bosses" rất rõ ràng, AI không thể là kẻ phán xét duy nhất. Dự luật này vạch ra những "lằn ranh đỏ" không thể vượt qua, cụ thể như sau:

Cấm quyết định đơn phương: Người sử dụng lao động không được phép chỉ dựa vào kết quả của AI để đưa ra các quyết định "sinh tử" như kỷ luật hay sa thải. Dù có thể chủ yếu dựa vào AI, nhưng bắt buộc phải có một con người thật sự xem xét lại lần cuối, kết hợp với các yếu tố khác trước khi đưa ra phán quyết.

Cấm phân biệt đối xử: Nghiêm cấm dùng AI để đoán mò về các đặc điểm nhạy cảm của nhân viên như chủng tộc, giới tính, hay khuynh hướng chính trị.

Cấm án tại hồ sơ: Không được phép chỉ dựa vào đánh giá của khách hàng (ví dụ như rating của tài xế công nghệ) để làm cơ sở duy nhất cho việc sa thải hay thăng chức.

Quyền được biết: Bạn có quyền biết AI đang nghĩ gì về mình

Một điểm sáng khác của đạo luật là nó trao cho người lao động quyền được minh bạch. Khi sử dụng AI vào các công tác quản lý, thống kê, đánh gia, các công ty sẽ có nghĩa vụ phải:

Thông báo trước: Phải báo cho bạn biết bằng văn bản ít nhất 30 ngày trước khi họ bắt đầu sử dụng một công cụ AI nào đó để quản lý bạn.

Giải thích quyết định: Nếu bạn bị sa thải hoặc kỷ luật dựa trên phán quyết của AI, công ty phải giải thích rõ ràng vai trò của AI trong quyết định đó.

Cung cấp dữ liệu: Mỗi năm một lần, bạn có quyền yêu cầu một bản sao toàn bộ dữ liệu mà AI đã thu thập và phân tích về bạn.

Mặc dù dự luật không cho phép quyền khởi kiện tư nhân đòi bồi thường thiệt hại (việc thực thi sẽ do cơ quan chức năng đảm nhiệm), nhưng các hành vi vi phạm vẫn sẽ phải đối mặt với khoản phạt dân sự 500 USD cho mỗi vi phạm và sẽ do Ủy viên Lao động hoặc công tố viên địa phương thực thi. Nếu người sử dụng lao động không khắc phục vi phạm, số tiền phạt tích lũy có thể rất lớn.

Đây cũng là một bước tiến lớn trong việc kiểm soát và quản lý AI. Nó đặt ra một tiền lệ quan trọng, một lời khẳng định rằng dù công nghệ có phát triển đến đâu, yếu tố con người, sự công bằng và minh bạch vẫn phải được đặt lên hàng đầu. California một lần nữa đã chứng tỏ vai trò tiên phong của mình, vẽ ra một con đường để chung sống hài hòa với AI, nơi máy móc là công cụ hỗ trợ, chứ không phải là kẻ thống trị.

Người lao động ở Việt Nam nên làm gì?

Trên toàn cầu, AI đang tự động hóa các công việc lặp lại như nhập liệu, phân tích dữ liệu cơ bản hay thậm chí chẩn đoán y tế đơn giản, dẫn đến nguy cơ mất việc cho lao động tay chân và kỹ năng thấp nhưng đồng thời tạo ra hàng triệu vị trí mới trong lĩnh vực như phát triển AI, phân tích dữ liệu nâng cao và quản lý hệ thống thông minh. Theo báo cáo, nhu cầu việc làm liên quan đến AI đã tăng gấp 3,5 lần so với các lĩnh vực khác kể từ năm 2012, giúp những ai sở hữu kỹ năng này có mức lương cao hơn đến 25%. Tuy nhiên, mặt tối là sự bất bình đẳng gia tăng, khi lao động ở các nước đang phát triển có thể bị ảnh hưởng nặng nề hơn nếu không kịp thích ứng.

Ở Việt Nam, AI đang len lỏi nhanh chóng vào nền kinh tế, đặc biệt trong bối cảnh nước ta đang hướng tới mục tiêu chuyển đổi số đến năm 2030. Theo nghiên cứu của Sunbytes, AI có thể tự động hóa đến 40% việc làm trong lĩnh vực IT đến năm 2030, ảnh hưởng lớn đến các ngành sản xuất, tài chính và dịch vụ khách hàng, nơi hàng triệu lao động trẻ đang làm việc. Ví dụ, trong ngân hàng và bán lẻ, AI đã giúp xử lý hàng triệu hóa đơn tự động, tiết kiệm thời gian nhưng cũng khiến một số vị trí thủ công bị thay thế, như tại Central Retail với 1,8 triệu hóa đơn được xử lý bằng AI.

Theo các phương tiện truyền thông ghi nhận, lao động không kỹ năng có nguy cơ giảm thu nhập hoặc mất việc do tự động hóa, trong khi nhu cầu chuyên gia AI, machine learning và cybersecurity đang bùng nổ, 95% doanh nghiệp Việt Nam dự kiến mở rộng lực lượng lao động kỹ thuật số trong 12 - 18 tháng tới. Điều này tạo ra khoảng cách, 60-80% công nhân thiếu tiếp cận kỹ thuật số thường xuyên, dẫn đến lo ngại về bất bình đẳng, đặc biệt ở khu vực nông thôn. Tuy vậy, đây cũng là cơ hội vàng cho giới trẻ Việt Nam, nơi lực lượng lao động trẻ trung và năng động có thể dẫn dắt sự tăng trưởng, AI dự kiến thúc đẩy GDP thêm hàng triệu USD.

Để thích ứng trong thời đại AI đang chen chân vào mọi mặt cuộc sống, người lao động Việt Nam cần hành động chủ động và thông minh. Trước hết, hãy đầu tư vào học tập suốt đời, tham gia các khóa học trực tuyến miễn phí về AI cơ bản hoặc các chương trình đào tạo quốc gia về chuyển đổi số, phát triển kỹ năng mềm như tư duy phê phán, sáng tạo và làm việc nhóm, những thứ AI chưa thể thay thế hoàn toàn.

Doanh nghiệp nên tích hợp AI như một công cụ hỗ trợ, không phải thay thế, chính phủ cũng cần đẩy mạnh chính sách về bảo vệ dữ liệu để đảm bảo công bằng.

Tiếp nối câu chuyện về tác động của AI đến người lao động ở Việt Nam, chúng ta không thể bỏ qua khía cạnh bảo vệ quyền lợi khi công nghệ này can thiệp vào quá trình đánh giá và nhận định nhân sự. Hiện nay, pháp luật lao động Việt Nam chưa có quy định cụ thể về AI, nhưng Bộ luật Lao động 2019 vẫn là lá chắn vững chắc, nhấn mạnh quyền được đánh giá công bằng, không phân biệt đối xử và quyền khiếu nại. Nếu AI được dùng để chấm điểm hiệu suất, dự đoán năng lực hay thậm chí quyết định sa thải, bạn với tư cách người lao động hoàn toàn có quyền đòi hỏi minh bạch và công bằng.

Trước hết, hãy chủ động yêu cầu thông tin từ doanh nghiệp. Theo các chuyên gia, HR cần minh bạch về cách AI hoạt động, chẳng hạn dữ liệu nào được thu thập (như theo dõi bàn phím hay phân tích email) và tiêu chí đánh giá. Nếu bạn nghi ngờ AI thiên vị, ví dụ phân biệt giới tính, độ tuổi hay nguồn gốc, hãy thu thập bằng chứng và khiếu nại ngay để đảm bảo quyền lợi của mình.

Cuối cùng, hãy mạnh dạn chấp nhận sự thay đổi với tinh thần lạc quan. AI không phải kẻ thù mà là người bạn đồng hành giúp chúng ta làm việc hiệu quả hơn, tận hưởng cuộc sống tốt đẹp hơn. Bằng cách thích ứng sớm, bạn không chỉ giữ được việc làm mà còn mở ra cánh cửa thành công mới mẻ.

×