Tăng tuổi nghỉ hưu: Lợi và hại

Theo Dự thảo Bộ luật LĐ sửa đổi, Bộ LĐ-TB&XH đưa ra 2 phương án về tuổi nghỉ hưu. Theo đó, phương án 1 là tiếp tục giữ tuổi như hiện hành (nữ đủ 55 tuổi, nam đủ 60 tuổi). Phương án 2: Từ 1/1/2021, khi nữ đủ 55 tuổi, nam đủ 60 tuổi mỗi năm sẽ tăng thêm thời gian làm việc 6 tháng, cho tới khi nữ đủ 60 tuổi (lộ trình tới năm 2031), nam đủ 62 tuổi (lộ trình tới năm 2024). “Đây là một đề xuất thay đổi chính sách và dự đoán sẽ có tác động lớn đến kinh tế, xã hội và tác động về giới”, Bộ LĐ-TB&XH đánh giá.

Với phương án 1 (giữ nguyên tuổi hưu như hiện nay), Bộ LĐ-TB&XH đánh giá, sẽ dẫn tới thâm hụt quỹ hưu trí và gây mất cân đối quỹ trong tương lai gần. Cụ thể, theo tính toán của Tổ chức LĐ quốc tế (ILO), từ năm 2034, quỹ hưu trí và tử tuất sẽ chi hết và Nhà nước phải bố trí ngân sách để bù đắp. Cùng đó, Việt Nam đang đối mặt nguy cơ già hóa dân số, nên cần bổ sung nguồn LĐ; tuổi thọ người Việt tăng, sức khỏe được cải thiện nên có thể tiếp tục làm việc dài hơn. Ngoài ra, Việt Nam cần loại bỏ các phân biệt về giới, vì với tuổi nghỉ hưu hiện nay nữ đang chịu thiệt thòi hơn nam (nữ nghỉ hưu sớm hơn nam 5 tuổi), nên ảnh hưởng tới thu nhập, thăng tiến và tham gia các vị trí lãnh đạo. 

Theo tổ soạn thảo dự luật, không tăng tuổi nghỉ hưu sẽ khiến nhiều người LĐ có thâm niên, kỹ năng, chuyên môn không còn đóng góp cho đất nước. Trong khi LĐ trẻ mất đi cơ hội học hỏi kinh nghiệm từ những người LĐ có thâm niên. Đây cũng là những tổn thất lớn cho thị trường LĐ trong bối cảnh tỷ lệ LĐ có kỹ năng ở Việt Nam ở mức thấp (chỉ khoảng 20%). “Nếu không sớm sửa đổi tuổi nghỉ hưu trong 3-5 năm tới, những thay đổi sau đó (nếu có) sẽ khắc nghiệt hơn”, Bộ LĐ-TB&XH nhận định.

Thêm cơ hội thăng tiến cho nữ

Với việc tăng tuổi nghỉ hưu của nữ lên 60 tuổi, nam lên 62 tuổi (phương án 2), Bộ LĐ-TB&XH cho rằng, các vấn đề tồn tại ở phương án 1 sẽ được giải quyết. “Tăng tuổi nghỉ hưu là một giải pháp đúng đắn nhằm thích ứng với xu thế già hóa dân số và nguy cơ mất cân đối quỹ hưu trí.

Nhưng cần phải xem xét tác động cụ thể trên tất cả các khía cạnh (cả trực tiếp và gián tiếp) do sự thay đổi này”, cơ quan đề xuất nhận định.  Cơ quan soạn thảo dự luật dẫn kinh nghiệm các nước như Bỉ, Canada, Đan Mạch, Pháp, Đức, Nhật Bản, Mỹ... cho thấy, người trẻ có thêm việc làm khi người lớn tuổi vẫn làm việc, không phải điều ngược lại như nhiều người lo. Cụ thể, cứ mỗi người LĐ lớn tuổi còn làm việc sẽ có thêm 1,05 việc làm cho LĐ trẻ.

Cùng đó, tăng tuổi nghỉ hưu sẽ giúp tiền lương của người LĐ cao tuổi trong khu vực nhà nước có thể tăng, do thâm niên công tác tăng (cơ chế trả lương theo thâm niên). Với doanh nghiệp, những doanh nghiệp có nhu cầu sử dụng LĐ có thâm niên như nghiên cứu, y học, giáo dục… sẽ tăng lương. Nhưng tiền lương của LĐ làm việc chân tay hoặc công nghệ thông tin có thể giảm, do thâm niên không tỷ lệ thuận với năng suất LĐ. Cùng đó, doanh nghiệp có thể phải tăng chi phí, do lương tăng khiến chi phí bảo hiểm, công đoàn… tăng. Tuy nhiên, khoảng cách tiền lương và lương hưu giữa lao động nữ và nam sẽ được cải thiện do việc kéo dài thời gian LĐ đối với nữ. Cùng đó, LĐ nữ làm thêm 5 năm (từ 55 tuổi lên 60 tuổi) sẽ có cơ hội cải thiện thu nhập và thăng tiến về chức vụ.

Đặc biệt, tăng tuổi nghỉ hưu có “tác động kép” tới quỹ hưu trí, do người LĐ tiếp làm việc sẽ tăng đóng vào quỹ, vừa giảm số năm chi trả lương hưu giúp giảm chi từ quỹ hưu trí. Đồng thời, người LĐ tục làm việc vừa tăng thu nhập cho cá nhân và tiếp tục đóng thuế cho ngân sách nhà nước. Sản xuất được đánh giá cũng bị ảnh hưởng, nhưng tùy thuộc vào lĩnh vực. Theo nghiên cứu của Viện Khoa học Lao động và Xã hội năm 2014, cứ thêm 1% số LĐ lớn tuổi làm việc sẽ giúp tăng 0,068% GDP của Việt Nam. Tuy nhiên, nghiên cứu này cũng chỉ ra những tác động tiêu cực hay không có ý nghĩa về sự tăng trưởng kinh tế đối với nhóm LĐ làm việc trong lĩnh vực thủy sản, khai khoáng, khách sạn, nhà hàng...

Nhiều sức ép với khu vực công

Với đề xuất tăng tuổi nghỉ hưu, đơn vị đề xuất cho rằng, khu vực nhà nước sẽ phải có nhiều thay đổi. Theo đó, nếu không có một cơ chế đánh giá năng lực cán bộ tốt, tăng tuổi nghỉ hưu có thể gia tăng gánh nặng cho khu vực nhà nước. Cụ thể, tiền lương và các khoản chi khác (bảo hiểm xã hội, y tế, đào tạo…) sẽ tăng, trong khi năng suất LĐ giảm, do một bộ phận cán bộ có năng lực thấp, sức khỏe yếu, sức ỳ lớn vẫn tiếp tục ở lại trong hệ thống. 

Về phần doanh nghiệp, tăng tuổi nghỉ hưu làm cho một số doanh nghiệp thiếu hụt đội ngũ LĐ trẻ năng động, sáng tạo. Điều này có thể tạo ra sự mất cân đối về LĐ giữa các nhóm tuổi trong cơ quan, doanh nghiệp. 

Cùng đó, tăng tuổi nghỉ hưu sẽ khiến số người đăng ký thất nghiệp hoặc trợ cấp ốm đau tăng, do nhiều người không thích nghi được, hoặc sức khỏe không đảm bảo sẽ phải nghỉ sớm. Tuy vậy, Bộ LĐ-TB&XH đánh giá, mức độ ảnh hưởng tới sức khỏe của người LĐ sẽ không lớn, do những năm qua sức khỏe và tuổi thọ người Việt đã được cải thiện.

“Từ các đánh giá trên, không thể phủ nhận việc điều chỉnh tuổi nghỉ hưu là hết sức cần thiết ở thời điểm hiện tại, dù nó tiềm ẩn một số tác động tiêu cực”, đơn vị soạn thảo đánh giá. Do đó, cùng với tăng tuổi nghỉ hưu, cần một số giải pháp chính sách để giảm tác động, như: Tăng cường truyền thông để tạo sự đồng thuận; có lộ trình tăng dần để giảm tác động tới tâm lý và thị trường LĐ; cần có cơ chế đánh giá năng lực cán bộ khu vực nhà nước để loại bỏ những người có năng lực thấp…

Theo Bộ LĐ-TB&XH, cùng với tăng tuổi nghỉ hưu, hệ thống hưu trí cũng cần thiết kế linh hoạt hơn. Theo đó, có chính sách cho phép người lao động có thể tiếp tục làm việc hoặc nghỉ hưu sớm, đặc biệt với người lao động làm việc trong lĩnh vực nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm… Đồng thời, có thêm chính sách khuyến khích những lao động tiếp tục làm việc và tăng mức giảm trừ với người nghỉ hưu sớm, như cứ mỗi năm nghỉ hưu trước tuổi lương hưu sẽ giảm từ 5-6% hoặc nhiều hơn, thay vì chỉ giảm trừ 2% mức hưởng mỗi năm nghỉ hưu sớm như hiện nay.

Lê Hữu Việt