Vùng lõi Hà Nội không phải là nơi phát thải nhiều nhất

Nhiều năm qua, người dân sống tại các quận trung tâm Hà Nội thường xuyên thắc mắc vì sao vào những ngày cuối tuần, hay thậm chí dịp lễ tết khi đường phố vắng vẻ, các chỉ số ô nhiễm (AQI) trên ứng dụng theo dõi vẫn đỏ rực, thậm chí chạm ngưỡng tím.

Câu trả lời vừa được hé lộ trong báo cáo của Envim Lab (Đại học Bách khoa TP HCM) đăng trên tạp chí quốc tế Asian Journal of Atmospheric Environment. Kết hợp giữa dữ liệu thực tế và mô hình mô phỏng khí tượng tiên tiến, các nhà khoa học đã vẽ nên bức tranh toàn cảnh, chỉ ra rằng Hà Nội không chỉ ô nhiễm do nội tại, mà đang là "vùng trũng" hứng chịu bụi từ các khu vực lân cận.

Tại sao cứ đến mùa đông là Hà Nội "ngạt thở"?

Để hiểu rõ căn nguyên, cần nhìn vào quy luật thời tiết khắc nghiệt mà miền Bắc phải đối mặt từ tháng 10 đến tháng 4 năm sau. Đây là giai đoạn xuất hiện nghịch nhiệt - hiện tượng khí tượng khiến bầu trời Hà Nội trở thành một chiếc nồi áp suất khổng lồ bị đậy kín nắp.

Bình thường, không khí nóng sẽ bay lên cao mang theo chất ô nhiễm khuếch tán vào tầng khí quyển. Nhưng trong những tháng này, một lớp khí lạnh nằm sát mặt đất bị lớp khí ấm bên trên chặn lại, nén chặt mọi khói bụi từ xe cộ, nhà máy và bếp đun xuống tầng thấp. Trong không gian tù hãm đó, Hà Nội mỗi năm phải tiếp nhận hơn 380.000 tấn khí thải các loại.

Điều đáng ngại là các chất khí này không nằm yên. Dưới độ ẩm cao của mùa đông xuân, bốn loại tiền chất chính gồm khí CO, hợp chất hữu cơ, bụi than và các oxit nitơ (chiếm tới 95% tổng lượng thải) sẽ phản ứng hóa học với nhau. Chúng "thai nghén" và sinh ra các hạt bụi mịn thứ cấp, lơ lửng và tích tụ ngày này qua tháng khác, tạo nên lớp mù mịt bao phủ tầm nhìn mà người dân vẫn thấy.

Nội đô là nạn nhân của cơ chế "liên vùng"

Nghiên cứu đã chia Hà Nội thành 5 vùng không gian để bóc tách nguồn gốc ô nhiễm, và kết quả mang lại nhiều bất ngờ. Tại khu vực lõi đô thị (được gọi là Hà Nội 1), bao gồm các quận trung tâm sầm uất, dữ liệu cho thấy một nghịch lý: nồng độ bụi mịn PM2.5 không hoàn toàn phụ thuộc vào việc người dân ở đây đi xe gì hay đun bếp gì.

Các mô phỏng chỉ ra rằng, ngay cả khi lượng phát thải các tiền chất tạo bụi tại nội đô giảm đi, chất lượng không khí vẫn không được cải thiện, thậm chí còn tệ hơn nếu các vùng lân cận gia tăng hoạt động. Nguyên nhân nằm ở đặc tính "du mục" của bụi mịn. Với kích thước siêu nhỏ, chúng dễ dàng bị gió cuốn đi xa hàng chục km. Do vị trí địa lý và hướng gió chủ đạo, nội đô Hà Nội vô tình trở thành điểm tập kết của các luồng ô nhiễm từ bên ngoài thổi vào.

Thực tế này lý giải vì sao các giải pháp đơn lẻ như cấm đường, rửa đường hay hạn chế xe cá nhân tại vùng lõi thường chỉ mang lại hiệu quả tức thời và cục bộ. Trung tâm thành phố đang ở trong thế "bị bao vây", và chừng nào nguồn cấp bụi từ vành đai ngoài chưa được chặn đứng, người dân phố thị vẫn phải sống chung với ô nhiễm dù nỗ lực giảm phát thải tại chỗ có lớn đến đâu.

"Thủ phủ" ô nhiễm nằm ở phía Tây

Dữ liệu từ Envim Lab đã thay đổi hoàn toàn quan niệm cho rằng giao thông nội thành là nguyên nhân số một. "Ông trùm" phát thải thực sự lại đến từ hoạt động công nghiệp, và địa chỉ đỏ chính là khu vực Hà Nội 2, bao gồm các huyện phía Tây và Tây Nam thành phố.

Các con số thống kê cho thấy sự áp đảo đáng báo động của khu vực này. Vùng phía Tây đóng góp tới hơn 40% tổng lượng phát thải của hầu hết các chất độc hại nhất như NOx, bụi than đen và khí CO cho toàn thành phố. Ba nguyên nhân chính khiến nơi đây trở thành "ống khói" của Hà Nội cũng được chỉ rõ.

Đầu tiên là sự tập trung dày đặc của các cụm công nghiệp và làng nghề. Khác với các khu công nghệ cao, nhiều cơ sở sản xuất tại đây vẫn sử dụng công nghệ cũ, lò đốt lạc hậu tiêu tốn nhiều năng lượng nhưng hệ thống xử lý khí thải lại sơ sài. Đây là nguồn bơm liên tục các chất tiền thân tạo bụi vào không khí.

Tiếp đến là mạng lưới giao thông vận tải hạng nặng. Các tuyến quốc lộ, đường liên tỉnh chạy qua khu vực phía Tây gánh lượng lớn xe tải, xe container và xe chuyên dụng. Những phương tiện này chủ yếu chạy bằng dầu diesel, động cơ cũ kỹ, xả ra lượng bụi than và khí thải gấp nhiều lần so với xe máy hay ô tô con trong phố.

Cuối cùng là hoạt động nông nghiệp vùng ven. Việc sử dụng phân bón hóa học và thói quen đốt rơm rạ theo mùa vụ đã giải phóng một lượng lớn khí NH3. Chất khí này đóng vai trò như một chất xúc tác cực mạnh, khi gặp khí thải từ nhà máy sẽ đẩy nhanh tốc độ hình thành bụi mịn thứ cấp. Trong khi đó, ở phía đối diện, khu vực Đông Anh – Sóc Sơn lại ghi nhận xu hướng tích cực hơn nhờ kiểm soát tốt hoạt động đốt rác và giám sát công nghiệp chặt chẽ những năm gần đây.

Giải pháp giải quyết ô nhiễm khói bụi

Từ những phân tích trên, thông điệp mà nhóm nghiên cứu đưa ra rất rõ ràng: Ô nhiễm không khí không có biên giới hành chính, và Hà Nội không thể làm sạch bầu trời nếu chỉ loay hoay xử lý trong 4 quận nội thành.

Giải pháp căn cơ nhất là phải chuyển sang tư duy kiểm soát liên vùng. Trong đó, mũi nhọn cần nhắm vào khu vực phía tây Hà Nội. Việc ép buộc các cơ sở sản xuất tại đây nâng cấp công nghệ, lắp đặt trạm quan trắc tự động và siết chặt chế tài xử phạt là điều kiện tiên quyết. Song song đó, cần có chiến lược quy hoạch lại luồng tuyến xe tải, hạn chế các phương tiện phát thải lớn đi qua các khu vực nhạy cảm vào giờ cao điểm.

Tại các vùng đệm, việc kiểm soát đốt rơm rạ và thay thế bếp than tổ ong cần được thực hiện quyết liệt hơn để triệt tiêu các nguồn thải phụ trợ. Quan trọng hơn, Hà Nội cần tận dụng sức mạnh công nghệ. Việc ứng dụng các mô hình dự báo khí tượng hiện đại sẽ giúp thành phố biết trước được hướng gió và diễn biến ô nhiễm theo giờ. Từ đó, chính quyền có thể chủ động "bật công tắc" ứng phó sớm: yêu cầu các nhà máy giảm công suất hoặc điều tiết giao thông trước khi nồng độ bụi chạm ngưỡng nguy hại.

Nghiên cứu này không chỉ là những con số khô khan, mà là cơ sở khoa học để Hà Nội định hình lại chiến lược môi trường. Thay vì "đau đâu chữa đấy", thành phố cần một liệu trình điều trị tổng thể, phối hợp nhịp nhàng giữa nội đô và ngoại thành để trả lại màu xanh cho bầu trời thủ đô.