Lễ cúng chặt hạ cây: Sự tôn trọng rừng cây của người Ê-đê

Như nhiều dân tộc khác ở Tây Nguyên, người Ê-đê ở Đắk Lắk từ xưa đã dùng gỗ từ cây rừng để tạo ra nhiều vật dụng trong gia đình như ghế kpan, giường phản, cột nhà, cầu thang,… Trước khi chặt hạ một cây rừng về sử dụng, họ thường làm lễ cúng để xin phép thần rừng và các thần cai quản cây. Đây là một tín ngưỡng mang ý nghĩa tâm linh, biểu hiện sự tôn trọng rừng cây của người Êđê. 

Theo phong tục của người Ê-đê, trước khi chặt hạ một cây cổ thụ, gia chủ hoặc người trông coi rừng cây thường làm lễ cúng để xin thần linh phù hộ cho việc chặt hạ cây được an toàn, gỗ của cây thật đẹp để có thể làm được nhiều vật dụng trong nhà. Trong lễ cúng, thầy cúng thay mặt gia chủ thực hiện nghi thức cúng thần Rừng, thần Núi, thần Sông, xin các thần cho phép gia chủ được đốn, hạ cây gỗ.

Với ý nghĩa này, để tái hiện nghi lễ của người Ê-đê, mới đây, Sở Văn hóa – Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk đã mời thầy cúng và các nghệ nhân làm lễ cúng trước khi chặt hạ cây long não cổ thụ bị chết trong khuôn viên Biệt Điện Bảo Đại thành phố Buôn Ma Thuột. Thầy cúng Aê Lê, ở buôn Ea Bông, xã Cư Êbur, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk cho biết, đối với người Êđê, đây là việc làm thể hiện sự tôn trọng các loài cây, bởi mỗi cây đều có thần linh cai quản, nên phải được sự cho phép của các thần thì cây được chặt hạ mới có giá trị lâu bền.

Để thực hiện lễ cúng, gia chủ chuẩn bị một sạp nhỏ bằng tre để đựng lễ vật, một cột rượu; một con heo đực, rượu cần, trầu cau, thuốc lá, cơm, gạo, đèn cầy, … Cạnh mâm lễ, người ta cắm một cành xoan, rồi treo lên đó chiếc vòng đồng và một miếng bông biểu thị sự linh thiêng nơi thần linh trú ngụ. 

Khi tiếng chiêng vang lên, thầy cúng bắt đầu làm lễ, khấn gọi các vị thần về chứng giám cho việc xin đốn, chặt cây của gia chủ. Lời khấn có đoạn: "Hỡi các thần linh cai quản rẫy nương, thần linh ở gần buôn làng, cây cổ thụ này gốc nó bên bờ sông, thân nó nơi thung lũng. Sau này khi chặt hạ cho nó mang điều an lành cho con người, không gây sự chết chóc, tang thương. Nên hôm nay gia chủ làm lễ cúng bằng con heo để các thần cùng chứng giám, cùng phù hộ cho gia chủ ngủ gặp nhiều may mắn, không mang điều xấu, phù hộ cho điều tốt điều lành. Để sau này cây này muốn làm giường gia chủ, ghế kpan. Đến khi thành giường ghế rồi mong thần cây vẫn phù hộ cho gia chủ được bình an”.

Tiếp đó, thầy cúng đi vòng quanh gốc cây, bôi huyết heo và rải chén gạo với ý nghĩa cầu mong sự bình an, thân cây đổ đúng hướng. Đồng thời khấn và đeo vòng đồng cho gia chủ, cầu mong những điều tốt đẹp sẽ đến với gia chủ. 

 Tham gia nghi lễ cúng hạ cây long não hơn 100 tuổi tại Biệt điện Bảo Đại ở thành phố Buôn Ma Thuột, ông Y Thái Êban cảm thấy rất vui mừng. Vì lâu lắm rồi, ông mới chứng kiến nghi lễ này. Việc tái hiện nguyên bản nghi lễ  rất có ý nghĩa, nhằm lưu giữ và truyền lại cho các thế hệ tiếp theo.

Ông Y Chen Niê, cán bộ Sở Văn hóa – Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk, cho biết trong lễ cúng chặt hạ cây, người Ê-đê còn phân biệt nghi thức chặt hạ đối với cây sống và cây chết. Theo quan niệm của bà con, một cây cổ thụ không may chết đi sẽ mang những điềm không may mắn, do đó cần phải cúng trước khi chặt hạ để ngăn chặn không lây lan sang những cây khác, nhằm bảo vệ rừng cây được phát triển bền vững.

Theo phong tục của người Ê-đê thì đối với những cây mang điềm xấu thì sẽ có những nghi lễ khác nhau và đối với những cây có điềm tốt thì cũng có nghi lễ khác. Ví dụ như đối với cây bị chết thì người dân làm lễ để xua đuổi tà ma, điềm xấu và chặt hạ cây, đồng thời cầu mong cho gia chủ hay người chăm sóc cây đó được khỏe mạnh, may mắn.

Trong ngày diễn ra lễ cúng, mọi người trong buôn sẽ không vào rừng. Gia chủ dành nguyên ngày để vui với cây, trước khi cây bị chặt hạ. Việc chặt hạ cây sẽ được tiến hành sau lễ cúng một ngày. Khi nhát rìu đầu tiên được bổ vào gốc cây không bị rớt xuống, có nghĩa là thần linh đã đồng ý. 

Lễ cúng chặt hạ cây là phong tục tốt đẹp của người Ê-đê, có ý nghĩa giáo dục mọi người gìn giữ, bảo vệ môi trường thiên nhiên, sống hòa hợp với rừng và có ý thức bảo vệ rừng./.

 H’Xíu