Trong thị trường lao động ngày càng cạnh tranh, bằng cấp, đặc biệt là bằng đại học, được cho là yếu tố tiên quyết để người lao động tiếp cận những công việc ổn định, có cơ hội thăng tiến. Thế nhưng, nhiều người vì điều kiện kinh tế, hoàn cảnh gia đình hoặc sai lầm tuổi trẻ đã bỏ lỡ cánh cửa này và giờ phải trả giá.

Chọn con đường ngắn, trả giá dài

Không có bằng cấp đã trở thành rào cản lớn trong quá trình tìm kiếm việc làm của nhiều người như chị Thanh Huyền (43 tuổi, Hà Nội). Chị Huyền đã không còn là lựa chọn trong mắt nhà tuyển dụng, dù ở các vị trí không đòi hỏi trình độ chuyên môn cao.

“Nhiều nơi phỏng vấn xong, chỉ nhẹ nhàng nói là sẽ gọi lại sau rồi biệt tăm. Mình biết, phần vì tuổi đã không còn trẻ, phần vì hồ sơ chỉ tốt nghiệp cấp 3”, chị Huyền chia sẻ.

Chị Huyền cho biết, chị chỉ có thể làm các công việc phổ thông hoặc công nhân nhà máy, yêu cầu sức khỏe, làm nhanh và tỉ mỉ nhưng lương thấp, cuộc sống vẫn chật vật. Không có bằng cấp không chỉ khiến cơ hội kiếm được việc làm tốt khép lại mà còn làm tắt hy vọng đổi đời, nhất là với những ai từng chọn con đường ngắn nhưng phải trả giá lâu dài.

Còn về lý do không học đại học, sinh ra trong một gia đình thuần nông, chị Huyền chỉ học hết lớp 12 rồi lấy chồng sớm với hy vọng đổi đời, bớt gánh nặng kinh tế, như bao cô gái trong làng. Và chính lựa chọn này đã khiến chị không còn cơ hội quay lại con đường học vấn.

"Cũng do lớn tuổi, tôi thường bị xem là chậm thích nghi, thiếu năng động, chỉ được làm thời vụ, không có cơ hội thăng tiến, trong khi người cùng tuổi đã ổn định hoặc làm quản lý", chị bộc bạch.

Không chỉ người lớn tuổi, nhiều bạn trẻ cũng đang rơi vào hoàn cảnh “đi làm để tồn tại” chứ không phải để phát triển. Ở cái tuổi mà nhiều bạn bè cùng trang lứa đang học đại học, Đức Hiếu (21 tuổi, Hà Đông, Hà Nội) lại phải vật lộn từng ngày với ba công việc tay chân để trang trải cuộc sống. Mỗi ngày, anh làm việc gần 16 tiếng, không có ngày nghỉ cố định, không có chế độ bảo hiểm, và quan trọng nhất là không có thời gian hay điều kiện để đầu tư cho bản thân.

Dù còn rất trẻ nhưng Hiếu cho biết, mình gần như không thấy lối đi nào để thoát ra khỏi guồng quay hiện tại. “Tôi biết nếu cứ làm những việc như này mãi thì sẽ chẳng bao giờ khá lên được. Nhưng nếu nghỉ làm để đi học thì lấy gì mà sống?”, Hiếu nói.

Với chị Thanh Huyền và Đức Hiếu, không có bằng cấp là đồng nghĩa với việc bị gạt ra bên lề của thị trường lao động. Thế nhưng cũng cùng trong hoàn cảnh học hành dở dang, vật lộn mưu sinh, anh Thanh Tùng (39 tuổi, Thanh Xuân, Hà Nội) lại rẽ sang một hướng khác, dù chông chênh nhưng đầy nỗ lực.

Xuất phát điểm là một thanh niên năng động, yêu nhiếp ảnh và có khát khao học tập, anh Tùng từng theo học một chương trình đại học hệ từ xa. Thế nhưng hành trình học hành của anh bị ngắt quãng khi lập gia đình sớm và phải trở thành trụ cột kinh tế chính.

Dù cũng gửi hồ sơ gửi đi nhiều nơi mà bị từ chối sớm nhưng anh Tùng may mắn hơn nhiều người với đam mê nhiếp ảnh. Từ những năm còn học phổ thông, anh đã thích cầm máy, tự học cách chụp qua video, sách báo cũ và xin theo chân các anh đi trước để học nghề.

Theo anh Tùng, anh tự học chụp ảnh, tranh thủ cuối tuần đi chụp sự kiện miễn phí cho các hội nhóm, câu lạc bộ ở địa phương để rèn nghề. Chính sự chăm chỉ và đam mê đó đã giúp anh gây được thiện cảm với một vài người đi trước trong ngành truyền thông.

Từng bước, anh được giới thiệu vào làm tại nhiều công ty truyền thông vừa và nhỏ, với vai trò chụp ảnh và đưa tin các sự kiện nội bộ, hỗ trợ phòng truyền thông. Mức lương không quá cao nhưng ổn định, quan trọng hơn là cho anh cảm giác mình đang làm điều đúng với đam mê và có cơ hội phát triển.

Lối rẽ nào cho người lao động không bằng cấp?

Câu chuyện của những lao động trên không chỉ là lát cắt đời sống của vài cá nhân đơn lẻ, mà còn là tấm gương phản chiếu một thực tế phổ biến và dai dẳng trong thị trường lao động hiện nay: Khi không có bằng cấp, liệu có còn lối rẽ nào để thay đổi số phận?

Chia sẻ về những câu chuyện trên, chị Huyền Thanh, chuyên viên tuyển dụng với nhiều năm kinh nghiệm tại Hà Nội, cho biết, nhiều người không có bằng đại học thường bị loại ngay từ vòng xét hồ sơ vì nhiều doanh nghiệp vẫn dùng bằng cấp làm tiêu chí sàng lọc, khiến họ khó tiếp cận thị trường lao động chính thức.

Thêm vào đó, những ứng viên không có bằng cấp thường bị đánh đồng với thiếu kiến thức nền tảng, khó tiếp cận vị trí có yêu cầu chuyên môn cao. Và nghiệt ngã hơn, dù tay nghề tốt, nhiều người vẫn không được xét lên vị trí cao hơn chỉ vì "thiếu bằng".

Theo chị Thanh, xu hướng thị trường lao động cũng đang thay đổi. Các doanh nghiệp bắt đầu xoá bỏ yêu cầu cứng nhắc về bằng cấp, đặc biệt với các vị trí có thể đào tạo. Đây là cơ hội để người lao động không bằng cấp có thể nâng cao kỹ năng nghề qua các khóa học trực tuyến, học nghề tại các trung tâm uy tín hoặc các chương trình hỗ trợ từ nhà nước.

Từ góc nhìn doanh nghiệp, chị Thu Phương, thành viên sáng lập của một công ty về truyền thông cho rằng, không ít doanh nghiệp ưu tiên kỹ năng thực tế hơn là bằng cấp.

Chị Phương cho biết, nhiều nhân sự trong công ty chị xuất thân từ những công việc không đòi hỏi bằng cấp nhưng vẫn vẫn phải có chuyên môn nghề nghiệp nhất định qua các khóa đào tạo ngắn hạn, tự học kỹ năng mềm, kỹ năng số. Như vậy, họ vẫn có cơ hội được giao những vị trí cao hơn, ổn định hơn.

"Dù những người lao động không 'mảnh bằng' trong tay khó có khả năng thăng chức nhưng tôi vẫn luôn tạo điều kiện và thời gian cho họ được đi học thêm, lấy bằng và chứng chỉ nghề nghiệp. Qua đó, họ sẽ nâng cao kiến thức và góp phần xây dựng công ty ngày càng phát triển hơn", chị Phương chia sẻ.

Bên cạnh đó, công ty của chị Phương cũng phối hợp với các trung tâm đào tạo nghề tổ chức các khóa học ngắn hạn, miễn phí hoặc chi phí thấp, giúp người lao động cải thiện kỹ năng chuyên môn và kỹ năng mềm nhằm khích lệ người lao động tự tin phát triển và mở rộng cơ hội thăng tiến.

Gần 38 triệu người lao động Việt Nam chưa qua đào tạo
Theo số liệu từ Tổng cục Thống kê Việt Nam (GSO) năm 2024, Việt Nam hiện có hơn 53 triệu người trong độ tuổi lao động, chiếm khoảng 53% dân số.
Tuy nhiên, tính đến hết năm 2024, có khoảng 71,6% trong số này, tức là khoảng 38 triệu người, chưa qua đào tạo kỹ năng phù hợp với yêu cầu công việc hiện đại.
Thực trạng này đặt ra thách thức lớn trong việc nâng cao chất lượng nhân lực, đặc biệt với nhóm lao động chưa có bằng cấp, những người dễ bị loại khỏi thị trường việc làm hiện đại và bền vững.
Cục Việc làm (Bộ LĐ-TB&XH) cho biết, thị trường lao động hiện nay vẫn mất cân đối cung – cầu cục bộ, phát triển không đồng đều giữa các vùng và ngành nghề. Cơ chế kết nối việc làm còn yếu, chất lượng nguồn cung lao động, nhất là nhóm không qua đào tạo, chưa đáp ứng yêu cầu của doanh nghiệp, dẫn đến tình trạng nhiều người có nhu cầu nhưng vẫn không tìm được việc làm phù hợp.
Trao đổi với báo chí, bà Nguyễn Thị Việt Hương - Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Giáo dục nghề nghiệp (Bộ LĐTBXH) cho rằng, công tác thúc đẩy phát triển kỹ năng/kỹ năng nghề thanh niên sẽ dựa trên "4 nhà": Nhà doanh nghiệp với vai trò là "người đặt hàng"; Nhà nước với vai trò là nhà quản lý; Nhà trường là nguồn cung cấp nhân lực (vai trò của nhà trường là động lực phát triển nguồn nhân lực); Nhà báo mang vai trò lan tỏa, truyền thông thông điệp, ý nghĩa.

×