Họa sĩ Lê Thiết Cương: Người tài hoa để lại dấu ấn sâu đậm trong nghệ thuật và văn hóa Việt

Tin buồn khiến giới văn nghệ sĩ bàng hoàng, bởi chỉ vài tháng trước, vào tháng 5/2025, Lê Thiết Cương vẫn xuất hiện rạng rỡ trong buổi ra mắt cuốn sách Trò chuyện với hội họa, sôi nổi chia sẻ về nghệ thuật và triết lý sống. Trên trang cá nhân, cách đây ít ngày, ông còn đăng tải hình ảnh tác phẩm điêu khắc đậm chất thiền, kèm câu thơ của thiền sư Từ Đạo Hạnh: “Có thì có tự mảy may/ Không thì cả thế gian này cũng không”.

Bài đăng như lời nhắn gửi cuối cùng, phản ánh triết lý sống và sáng tạo của một nghệ sĩ tài hoa, luôn gắn bó với đạo Phật và mỹ học tối giản.

Hành trình hội họa tối giản và triết lý thiền

Sinh năm 1962 tại Hà Nội trong gia đình có truyền thống nghệ thuật, với cha là nhà thơ, nhà biên kịch Lê Nguyên và mẹ là nhà quay phim Đỗ Phương Thảo, Lê Thiết Cương sớm tiếp cận nghệ thuật từ nhỏ. Dù không học trường mỹ thuật chính quy, ông theo học thiết kế mỹ thuật tại Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội (1985-1990). Sau khi rời quân ngũ, ông nhanh chóng tìm được con đường riêng, khẳng định tên tuổi với phong cách hội họa tối giản – một dấu ấn độc đáo trong mỹ thuật đương đại Việt Nam.

“Tối giản là tôi, tôi là tối giản. Tối giản là cá tính cốt tử của tôi, là ADN, là vân tay”, Lê Thiết Cương từng khẳng định. Những tác phẩm của ông, từ tranh vẽ, điêu khắc trên gốm đến thiết kế đồ họa, đều mang hơi thở thiền, với hình khối đơn giản, màu sắc tiết chế (chủ yếu đen trắng) và các hình tượng truyền thống như hoa sen, con trâu, bát đũa. Những chi tiết giản dị ấy lại chứa đựng chiều sâu triết lý, khơi gợi sự tĩnh lặng và suy tư về đời sống.

Lê Thiết Cương là một trong những nghệ sĩ tiên phong đưa nghệ thuật trừu tượng và tối giản vào hội họa Việt Nam từ đầu những năm 1990. Ông phá bỏ khuôn mẫu cũ, tạo nên ngôn ngữ tạo hình giàu bản sắc, kết hợp giữa truyền thống phương Đông và tinh thần hiện đại. Tác phẩm của ông được trưng bày tại nhiều bảo tàng danh giá như Bảo tàng Nghệ thuật Singapore (SAM), Bảo tàng Royal de Mariemont (Bỉ), Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, cũng như các bộ sưu tập cá nhân tại Ngân hàng Deutsche AG và ABN Amro.

Họa sĩ Lê Thiết Cương từng nhận hai giải thưởng Good Design Award (Nhật Bản) vào các năm 2003-2004 và 2005-2006.

Người nghệ sĩ đa tài và tâm huyết với bạn bè

Ngoài hội họa, Lê Thiết Cương còn để lại dấu ấn trong nhiều lĩnh vực như điêu khắc, nhiếp ảnh, thiết kế sân khấu, nội thất và viết phê bình nghệ thuật. Ông từng thiết kế sân khấu cho các chương trình ca nhạc của Tùng Dương, Giang Trang, đêm thơ của Vi Thùy Linh, và tạo nên dòng “gốm thiền” độc đáo. Với vai trò giám tuyển, ông sáng lập nhóm G39 và tổ chức hàng loạt triển lãm phi lợi nhuận tại gallery ở nhà riêng trên phố Lý Quốc Sư, Hà Nội, hỗ trợ nhiều họa sĩ trẻ.

Không chỉ sáng tạo, Lê Thiết Cương còn là người trọng tài, yêu tài, hết lòng vì bạn bè và các nghệ sĩ tiền bối, hậu bối. Ông dành nhiều tâm huyết để làm sách cho những văn nghệ sĩ ông kính trọng, như tuyển tập thơ họa Đặng Đình Hưng: Một bến lạ, Hoàng Cầm - 100 bài thơ, di cảo Lê Đạt: Album Trắng, hay tuyển tập truyện ngắn đặc biệt của Nguyễn Huy Thiệp với minh họa từ các họa sĩ đương thời. Những cuốn sách này đều được thiết kế công phu, in trên giấy tốt, dù thường xuyên lỗ vốn. “Biết trước là lỗ nhưng tôi cứ làm, hết cuốn này tới cuốn khác”, ông từng chia sẻ.

Tình bạn giữa Lê Thiết Cương, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Việt Hà và nhà điêu khắc Đinh Công Đạt là minh chứng cho sự gắn bó hiếm có trong giới văn nghệ sĩ. Ông và Nguyễn Huy Thiệp không chỉ chia sẻ đam mê nghệ thuật mà còn đồng hành trong những biến cố cuộc đời. Khi Nguyễn Huy Thiệp yếu, Lê Thiết Cương chăm sóc; đến khi ông bệnh nặng, hai con trai của Nguyễn Huy Thiệp thay phiên túc trực tại bệnh viện.

Di sản nghệ thuật để lại không chỉ là tranh

Dù đối mặt với bệnh tật, Lê Thiết Cương vẫn miệt mài sáng tạo. Ông ra mắt Nhà và người (8/2024) và Trò chuyện với hội họa (6/2025), hai cuốn sách thể hiện tâm huyết với văn hóa và mỹ thuật Việt Nam. Trò chuyện với hội họa, với 70 bài viết sắc sảo về các họa sĩ từ thế hệ Đông Dương như Bùi Xuân Phái, Nguyễn Sáng đến các tên tuổi Đổi mới như Đào Hải Phong, được xem như bức chân dung thu nhỏ về lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam.

Trong bài viết, Lê Thiết Cương luôn tìm kiếm “hạt bụi quý” – những đóng góp độc đáo của từng họa sĩ về hình, màu, bút pháp, chất liệu. Ông thẳng thắn: “Phê bình mà chỉ khen những người nổi tiếng thì chẳng khác nào vẩy nước hoa vào xác chết”. Văn phong của ông giản dị, súc tích nhưng sâu sắc, phản ánh cái nhìn tinh tế và “con mắt xanh” hiếm có, như nhà văn Nguyễn Huy Thiệp từng nhận xét.

Lê Thiết Cương còn để lại dấu ấn qua những bài viết sâu sắc về văn hóa truyền thống và Hà Nội. Ông trăn trở về việc bảo vệ bản quyền tác phẩm, mong muốn khơi dậy cảm hứng cho các nghệ sĩ trẻ. Dù bệnh nặng, ông vẫn lên kế hoạch cho hai cuốn sách tiếp theo: Trong hạt thóc có hạt gạo (dự kiến 2026) và một cuốn về nghệ thuật nhiếp ảnh, nhưng đáng tiếc chưa kịp hoàn thành.

Lê Thiết Cương là một trong số ít nghệ sĩ tái hiện được “truyền thống” tụ hội văn nghệ sĩ nhiều thế hệ, như thời Văn Cao, Nguyễn Tuân hay Bùi Xuân Phái. Với tài năng và tấm lòng, ông đã kết nối các họa sĩ, nhà văn, nhà thơ, từ tiền bối như Đặng Đình Hưng, Hoàng Cầm đến hậu bối như Đào Hải Phong, Lê Kinh Tài.

Sức hút của ông không chỉ nằm ở nghệ thuật mà còn ở sự chân thành, hào sảng và tình yêu lớn dành cho bạn bè. Sự ra đi của Lê Thiết Cương là mất mát lớn cho mỹ thuật và văn hóa Việt Nam. Di sản ông để lại – từ những bức tranh tối giản thấm đẫm thiền tính, những cuốn sách công phu, đến tấm lòng trân quý tài năng – sẽ mãi là nguồn cảm hứng cho các thế hệ nghệ sĩ sau này.